Όσοι προσκυνητές φθάσουν στην I. Μονή Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας – πού βρίσκεται σε γρα­φικό ύψωμα έξω από το χωριό Βασιλικά, ανατολικά της Θεσσαλονίκης – και εισ­έλθουν στο καθολικό της (στον κεντρικό δηλαδή Ναό), αντικρίζουν με δέος στο δεξιό κλίτος την ιερή Λάρνακα με άφθαρ­το το ιερό σκήνωμα του αγίου Θεωνά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Επί αιώ­νες τώρα από της κοιμήσεως του (1541) αναπαύεται ό σεπτός Ιεράρχης στον γα­λήνιο και ήσυχο αυτόν τόπο πού τόσο α­γάπησε, ανακαίνισε και λάμπρυνε υλικά και πνευματικά με την οσία ζωή του.Ποιος όμως υπήρξε ό άγιος Θεωνάς; Άγιος του 16ου αιώνος με άγνωστη την καταγωγή του. Κάποιοι υπέθεσαν ότι κατάγεται από τη Βέροια ή τη Λέσβο. Στα πρώτα στοιχεία της βιογραφίας του τον συναντούμε στην αγιασμένη πολιτεία του ‘Άθωνα να ασκεί καθήκοντα εφημερίου στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος. Σύντο­μα όμως τον έθελξε ή πνευματική μορφή του όσιου Ιακώβου του Ίβηροσκητιώτη (του μετέπειτα νεομάρτυρος), πού είχε φήμη σπουδαίου διδασκάλου αρετής σ’ όλο το ‘Άγιον Όρος. Γι’ αυτό ζήτησε και έγινε δεκτός στη μικρή του συνοδεία, πού βρισκόταν στο μονύδριο του Τιμίου Προδρόμου πάνω από την Ιερά Μονή Ιβήρων. Ό Θεωνάς ως υποτακτικός του Ιακώβου προέκοπτε περισσότερο από τούς άλλους στα πνευματικά αθλήματα της κοινοβιακής ζωής. Και συνέχεια ευ­χαριστούσε τον Θεό, σκιρτώντας από χαρά πού του χάρισε έναν τέτοιο «ουρά­νιο γέροντα».Το 1518 ό Ιάκωβος φωτιζόμενος από τον Θεό εξέρχεται από το ‘Άγιον Όρος με τούς έξι μαθητές του σε περιοδεία για να στηρίξει στην πίστη τούς χριστιανούς της εποχής του. Ακολούθησαν τον δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη, κατέβηκαν στον Πλαταμώνα, πέρασαν από τα Μετέωρα ενισχύοντας τούς εκεί Μοναχούς και κατέληξαν στην Ιερά Μονή Τιμίου Προ­δρόμου περιοχής Δερβέκιστας (Αναλή­ψεως) της Αιτωλίας και άρχισαν αμέσως το ιεραποστολικό τους έργο. Ένα ήταν το σύνθημα του Ιακώβου: «να προτρέπει τούς Χριστιανούς να εφαρμόζουν τις εν­τολές του Θεού και να μην κάμνουν οι άνθρωποι κανένα κακό». Ό κόσμος δι­ψούσε για τη θεία διδασκαλία. Πλήθη λαού έτρεχαν σαν διψασμένα ελάφια από τα γύρω χωριά για να ακούσουν την ψυ­χωφελή διδασκαλία του αγίου Γέροντος, να εξομολογηθούν και να γυρίσουν πίσω αναγεννημένοι όχι μόνο πνευματικά αλλά και σωματικά, αφού και θαύματα πολλά γίνονταν σε ασθενείς.Όμως το αγνό και καρποφόρο αυτό έργο το φθόνησε ό διάβολος. Ακούστη­καν συκοφαντίες για τον Ιάκωβο ότι υπο­κινεί το λαό σε επανάσταση. Για τον λό­γο αυτό συνελήφθη από τούς Τούρκους μαζί με δύο από τούς μαθητές του, τον διάκονο Ιάκωβο και τον μοναχό Διονύ­σιο. Και αφού τούς βασάνισαν σκληρά, τούς απαγχόνισαν την 1η Νοεμβρίου του έτους 1519 στο Διδυμότειχο και στην Αδριανούπολη.Ό άγιος Θεωνάς με τούς υπόλοιπους Μοναχούς της συνοδείας του αγίου Ιακώβου ήλθαν στη Σιμωνόπετρα του Α­γίου Όρους. Μετά από δύο χρόνια περίπου πλη­ροφορήθηκαν ότι οι τρεις νεομάρτυρες – συμμοναστές τους είχαν ταφεί στο Αρβανιτοχώρι, πέντε χι­λιόμετρα έξω από την Αδριανούπολη. Πήγαν λοι­πόν εκεί και με ιερή κατά­νυξη έκαμαν την ανακομιδή των τιμίων Λειψάνων τους και επέστρεψαν πάλι στο Άγιον Όρος.Το 1522 με τούς πολύτιμους θησαυ­ρούς των χαριτοβρύτων Λειψάνων των όσιονεομαρτύρων τους έφθασαν στα ανα­τολικά μέρη της Θεσσαλονίκης (περιοχή Γαλάτιστα Χαλκιδικής) και εγκαταστά­θηκαν στο μικρό και εγκαταλελειμμένο τότε Μοναστήρι της Άγιας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας. Ό Θεωνάς αναγνω­ρίσθηκε αμέσως ηγούμενος της μικρής συνοδείας. Με πολλή επιμέλεια και προ­σωπική εργασία ό άγιος Θεωνάς ανα­καίνισε το Μοναστήρι και το μετέβαλε σε μια φιλάνθρωπη πνευματική κυψέλη με Σχολείο, Νοσοκομείο και εννέα παρεκ­κλήσια. Για την ευρύτερη περιοχή ή Μο­νή ήταν ένας πνευματικός φάρος πού γλυκά και παρήγορα φώτιζε και στήριζε το σκλαβωμένο τότε Γένος μας. Ό άγιος Θεωνάς αγαπούσε πολύ την κατά Θεόν ησυχία, την περισυλλογή του νου και την άσκηση για τον προσωπικό του εξα­γνισμό (σώζεται ακόμη το άσκητήριό του). Δεν υστέρησε όμως και προς το άλλο καθήκον της διαποιμάνσεως της ιεράς συνοδείας του, πού έφθασε τούς 150 Μοναχούς. Όλους αυτούς τούς καθοδη­γούσε με πολλή επιμέλεια στη μοναχική πολιτεία και τούς έμόρφωνε «κατά Θεόν» με τις άγιες διδαχές του. Ή είδηση της φωτεινής και πλούσιας σε αρετή ζωής του είχε φθάσει μέχρι την πόλη της Θεσσαλονίκης. Γι’ αυ­τό όταν ό θρόνος της έχήρευσε το 1535 περίπου, όλοι προέκριναν τον όσιο και ενάρετο Θεωνά ως νέο Αρχιεπίσκοπο της. Εκεί με τα πλούσια και σπάνια χαρίσματα της σοφίας, της πραότητος και της καλο­σύνης του οδήγησε στην «οδό της σωτηρίας» πλή­θη πνευματικών του παι­διών. Όρθιος νύκτα και ήμερα στις πνευματικές επάλξεις αγρυ­πνούσε προσευχόμενος για το ποίμνιο του διαφυλάττοντας το από τούς νοητούς λύκους των αιρέσεων.Ό άγιος Θεωνάς με θεοφιλή αρχιερα­τεία δόξασε τον Θεό και λάμπρυνε την τοπική Εκκλησία της Θεσσαλονίκης μέ­χρι την εκδημία του το 1541! Το όνομα του προφέρεται με ευλάβεια και τιμή από όλο τον χριστιανικό κόσμο της Θεσ­σαλονίκης μέχρι σήμερα. Ιερές εικόνες του κοσμούν πλήθη Ναών (Υπαπαντής, Αγίου Γρηγορίου Παλαμά…) και παρεκ­κλησίων.Άγιος Θεωνάς! Μια όσιακή μορφή με γνήσιο ασκητικό πνεύμα και αυθεντική ιεραποστολική διακονία. Μια μορφή πού βάδισε το δρόμο του Χριστού με πιστό­τητα, γενναιότητα και αυτοθυσία. Άς γίνει ή ζωή του και δική μας ζωή.«Άγιε θεοφόρε Θεωνά, Εκκλησίας καλ­λονή και δοχείον του Παρακλήτου, άπαύστως δυσώπει έλεηθήναι τάς ψυχάς η­μών».

Ιερομάρτυς Νικήτας ο εν Σέρραις αθλήσας      († 1808)