Όσοι προσκυνητές φθάσουν στην I. Μονή Αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας – πού βρίσκεται σε γραφικό ύψωμα έξω από το χωριό Βασιλικά, ανατολικά της Θεσσαλονίκης – και εισέλθουν στο καθολικό της (στον κεντρικό δηλαδή Ναό), αντικρίζουν με δέος στο δεξιό κλίτος την ιερή Λάρνακα με άφθαρτο το ιερό σκήνωμα του αγίου Θεωνά Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Επί αιώνες τώρα από της κοιμήσεως του (1541) αναπαύεται ό σεπτός Ιεράρχης στον γαλήνιο και ήσυχο αυτόν τόπο πού τόσο αγάπησε, ανακαίνισε και λάμπρυνε υλικά και πνευματικά με την οσία ζωή του.Ποιος όμως υπήρξε ό άγιος Θεωνάς; Άγιος του 16ου αιώνος με άγνωστη την καταγωγή του. Κάποιοι υπέθεσαν ότι κατάγεται από τη Βέροια ή τη Λέσβο. Στα πρώτα στοιχεία της βιογραφίας του τον συναντούμε στην αγιασμένη πολιτεία του ‘Άθωνα να ασκεί καθήκοντα εφημερίου στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος. Σύντομα όμως τον έθελξε ή πνευματική μορφή του όσιου Ιακώβου του Ίβηροσκητιώτη (του μετέπειτα νεομάρτυρος), πού είχε φήμη σπουδαίου διδασκάλου αρετής σ’ όλο το ‘Άγιον Όρος. Γι’ αυτό ζήτησε και έγινε δεκτός στη μικρή του συνοδεία, πού βρισκόταν στο μονύδριο του Τιμίου Προδρόμου πάνω από την Ιερά Μονή Ιβήρων. Ό Θεωνάς ως υποτακτικός του Ιακώβου προέκοπτε περισσότερο από τούς άλλους στα πνευματικά αθλήματα της κοινοβιακής ζωής. Και συνέχεια ευχαριστούσε τον Θεό, σκιρτώντας από χαρά πού του χάρισε έναν τέτοιο «ουράνιο γέροντα».Το 1518 ό Ιάκωβος φωτιζόμενος από τον Θεό εξέρχεται από το ‘Άγιον Όρος με τούς έξι μαθητές του σε περιοδεία για να στηρίξει στην πίστη τούς χριστιανούς της εποχής του. Ακολούθησαν τον δρόμο προς τη Θεσσαλονίκη, κατέβηκαν στον Πλαταμώνα, πέρασαν από τα Μετέωρα ενισχύοντας τούς εκεί Μοναχούς και κατέληξαν στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου περιοχής Δερβέκιστας (Αναλήψεως) της Αιτωλίας και άρχισαν αμέσως το ιεραποστολικό τους έργο. Ένα ήταν το σύνθημα του Ιακώβου: «να προτρέπει τούς Χριστιανούς να εφαρμόζουν τις εντολές του Θεού και να μην κάμνουν οι άνθρωποι κανένα κακό». Ό κόσμος διψούσε για τη θεία διδασκαλία. Πλήθη λαού έτρεχαν σαν διψασμένα ελάφια από τα γύρω χωριά για να ακούσουν την ψυχωφελή διδασκαλία του αγίου Γέροντος, να εξομολογηθούν και να γυρίσουν πίσω αναγεννημένοι όχι μόνο πνευματικά αλλά και σωματικά, αφού και θαύματα πολλά γίνονταν σε ασθενείς.Όμως το αγνό και καρποφόρο αυτό έργο το φθόνησε ό διάβολος. Ακούστηκαν συκοφαντίες για τον Ιάκωβο ότι υποκινεί το λαό σε επανάσταση. Για τον λόγο αυτό συνελήφθη από τούς Τούρκους μαζί με δύο από τούς μαθητές του, τον διάκονο Ιάκωβο και τον μοναχό Διονύσιο. Και αφού τούς βασάνισαν σκληρά, τούς απαγχόνισαν την 1η Νοεμβρίου του έτους 1519 στο Διδυμότειχο και στην Αδριανούπολη.Ό άγιος Θεωνάς με τούς υπόλοιπους Μοναχούς της συνοδείας του αγίου Ιακώβου ήλθαν στη Σιμωνόπετρα του Αγίου Όρους. Μετά από δύο χρόνια περίπου πληροφορήθηκαν ότι οι τρεις νεομάρτυρες – συμμοναστές τους είχαν ταφεί στο Αρβανιτοχώρι, πέντε χιλιόμετρα έξω από την Αδριανούπολη. Πήγαν λοιπόν εκεί και με ιερή κατάνυξη έκαμαν την ανακομιδή των τιμίων Λειψάνων τους και επέστρεψαν πάλι στο Άγιον Όρος.Το 1522 με τούς πολύτιμους θησαυρούς των χαριτοβρύτων Λειψάνων των όσιονεομαρτύρων τους έφθασαν στα ανατολικά μέρη της Θεσσαλονίκης (περιοχή Γαλάτιστα Χαλκιδικής) και εγκαταστάθηκαν στο μικρό και εγκαταλελειμμένο τότε Μοναστήρι της Άγιας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας. Ό Θεωνάς αναγνωρίσθηκε αμέσως ηγούμενος της μικρής συνοδείας. Με πολλή επιμέλεια και προσωπική εργασία ό άγιος Θεωνάς ανακαίνισε το Μοναστήρι και το μετέβαλε σε μια φιλάνθρωπη πνευματική κυψέλη με Σχολείο, Νοσοκομείο και εννέα παρεκκλήσια. Για την ευρύτερη περιοχή ή Μονή ήταν ένας πνευματικός φάρος πού γλυκά και παρήγορα φώτιζε και στήριζε το σκλαβωμένο τότε Γένος μας. Ό άγιος Θεωνάς αγαπούσε πολύ την κατά Θεόν ησυχία, την περισυλλογή του νου και την άσκηση για τον προσωπικό του εξαγνισμό (σώζεται ακόμη το άσκητήριό του). Δεν υστέρησε όμως και προς το άλλο καθήκον της διαποιμάνσεως της ιεράς συνοδείας του, πού έφθασε τούς 150 Μοναχούς. Όλους αυτούς τούς καθοδηγούσε με πολλή επιμέλεια στη μοναχική πολιτεία και τούς έμόρφωνε «κατά Θεόν» με τις άγιες διδαχές του. Ή είδηση της φωτεινής και πλούσιας σε αρετή ζωής του είχε φθάσει μέχρι την πόλη της Θεσσαλονίκης. Γι’ αυτό όταν ό θρόνος της έχήρευσε το 1535 περίπου, όλοι προέκριναν τον όσιο και ενάρετο Θεωνά ως νέο Αρχιεπίσκοπο της. Εκεί με τα πλούσια και σπάνια χαρίσματα της σοφίας, της πραότητος και της καλοσύνης του οδήγησε στην «οδό της σωτηρίας» πλήθη πνευματικών του παιδιών. Όρθιος νύκτα και ήμερα στις πνευματικές επάλξεις αγρυπνούσε προσευχόμενος για το ποίμνιο του διαφυλάττοντας το από τούς νοητούς λύκους των αιρέσεων.Ό άγιος Θεωνάς με θεοφιλή αρχιερατεία δόξασε τον Θεό και λάμπρυνε την τοπική Εκκλησία της Θεσσαλονίκης μέχρι την εκδημία του το 1541! Το όνομα του προφέρεται με ευλάβεια και τιμή από όλο τον χριστιανικό κόσμο της Θεσσαλονίκης μέχρι σήμερα. Ιερές εικόνες του κοσμούν πλήθη Ναών (Υπαπαντής, Αγίου Γρηγορίου Παλαμά…) και παρεκκλησίων.Άγιος Θεωνάς! Μια όσιακή μορφή με γνήσιο ασκητικό πνεύμα και αυθεντική ιεραποστολική διακονία. Μια μορφή πού βάδισε το δρόμο του Χριστού με πιστότητα, γενναιότητα και αυτοθυσία. Άς γίνει ή ζωή του και δική μας ζωή.«Άγιε θεοφόρε Θεωνά, Εκκλησίας καλλονή και δοχείον του Παρακλήτου, άπαύστως δυσώπει έλεηθήναι τάς ψυχάς ημών».
Ιερομάρτυς Νικήτας ο εν Σέρραις αθλήσας († 1808)
Ο Άγιος Ιερομάρτυρας Νικήτας γεννήθηκε μεταξύ των ετών 1760 – 1770 και καταγόταν από την Ήπειρο. Άλλοι συγγραφείς θεωρούν, ότι ο Άγιος καταγόταν από την Τραπεζούντα του Πόντου και μάλιστα από την περιοχή των Λαζών. Την εκδοχή αυτή στηρίζουν κυρίως στην Ακολουθία των Αγιαννανιτών, που γράφηκε το 1840 – 1850 από τον μοναχό Ιάκωβο της Νέας Σκήτης και στην οποία αναφέρεται, ότι ο Άγιος καταγόταν από την περιοχή των Λαζών του Πόντου, καθώς και στην λειψανοθήκη του Αγίου επί της οποίας αναγράφεται· «Του Αγίου Ιερομάρτυρος Νικήτα του Λαζού». Για τους γονείς και συγγενείς του Αγίου δεν γνωρίζουμε τίποτα το σπουδαίο. Ξέρουμε μόνο, ότι ήταν κρυπτοχριστιανοί.
Από το κείμενο του μαρτυρίου του δεν μας είναι γνωστό, αν αρνήθηκε στην αρχή του βίου του τον Χριστό και έγινε Μωαμεθανός στις Σέρρες. Πάντως, γίνεται λόγος για την περιτομή, την οποία υπέστη ο Άγιος.
Ο Άγιος έγινε μοναχός στην Σκήτη της Αγίας Άννης στο Άγιον Όρος. Εκεί άρχισε τους πνευματικούς αγώνες ζώντας με νηστεία, αγρυπνία και προσευχή. Αργότερα χειροτονήθηκε διάκονος και πρεσβύτερος στην μονή του Αγίου Παντελεήμονος, την καλούμενη Ρωσική. Καταληφθείς από τον πόθο του μαρτυρίου περιερχόταν τα περίχωρα των Σερρών και της Δράμας και κήρυττε ενώπιον των Τούρκων τον Χριστό ως αληθινό Θεό. Η απόφασί του ήταν να χύση το αίμα του για την αγάπη του γλυκύτατου Ιησού.
Ο Άγιος Νικήτας εξωμολογήθηκε στον προηγούμενο ιερομόναχο Κωνσταντίνο του μετοχίου της Παναγίας της Ηλιοκάλλεως και μετέλαβε των Αχράντων Μυστηρίων. Αφού πέρασε από το ναό του Αγίου Γεωργίου, πήγε ύστερα στο τζαμί του Αχμέτ Πασά. Στο τζαμί αυτό έμενε ένας ιεροδιδάσκαλος των Τούρκων μαζί με τους ιεροσπουδαστές του. Ένας από τους μαθητές αυτούς ήταν χωλός και στα δύο πόδια. Ο Άγιος Νικήτας του είπε, ότι θα θεραπευθή, εάν πιστέψη στον Χριστό.
Ο νεαρός Τούρκος ανέφερε αμέσως στον διδάσκαλό του τον λόγο, που του είπε ο Άγιος. Έτσι ο Άγιος συνελήφθη και ωδηγήθηκε στον βοεβόδα των Σερρών, ο οποίος έδωσε εντολή να τον φυλακίσουν. Κατά τον χρόνο της φυλακίσεώς του υπέστη πολλά και φρικώδη βασανιστήρια, όπως όσφρησι φωτιάς από τη μύτη, ακάνθινο στεφάνι στο κεφάλι, καλαμένιες ακίδες στα νύχια του και κάψιμο στα απόκρυφα μέλη του. Το βράδυ του Μεγ. Σαββάτου του έτους 1808 ο Ισούχ μπέης διέταξε να εκτελεσθή η απόφασι του θανάτου του Αγίου Νικήτα, τον οποίο κρέμασαν στην τοποθεσία Τζεριάχ – Παζάρ. Κοντά στον τόπο του μαρτυρίου του ήταν ο ναός του Αρχιστρατήγου Μιχαήλ. Την ίδια νύχτα του μαρτυρίου ο διάκονος του ναού βγήκε από το κελλί του και είδε ένα μεγάλο φως να λάμπη σε όλη την γύρω περιοχή. Το λείψανο του Μάρτυρα έμεινε κρεμασμένο στην αγχόνη τρεις ημέρες. Την Τρίτη της Διακαινησίμου, το βράδυ, δόθηκε στους Χριστιανούς η άδεια να κατεβάσουν το ιερό λείψανο και να το ενταφιάσουν στο ναό του Αγ. Νικολάου των Σερρών.
Ο Άγιος στον τόπο του μαρτυρίου του, στις Σέρρες, τιμάται ως Πολιούχος. Η μνήμη του τιμάται στις 4 Απριλίου και την Κυριακή του Θωμά.
Στην Μονή του Αγ. Παντελεήμονος, εκτός από την εικόνα και την ιδιαίτερη ακολουθία του ιερομάρτυρα, σώζεται φυλλάδα, που στάλθηκε από τον Ιερομόναχο Κωνσταντίνο από τις Σέρρες, Προηγούμενο της Ιεράς Μονής Ηλιοκάλεως Σερρών, στις 19. 2. 1809, όπου αναφέρεται το μαρτυρικό τέλος του ιερομάρτυρα.
