Παρασκευή  25 Μαρτίου 2016

               Εὐαγγελισμὸς τῆς Θεοτόκου

 

ΚΑΤΑ ΛΟΥΚΑΝ Α´ 24 – 38   24 Μετὰ δὲ ταύτας τὰς ἡμέρας συνέλαβεν Ἐλισάβετ ἡ γυνὴ αὐτοῦ· καὶ περιέκρυβεν ἑαυτὴν μῆνας πέντε, 25 λέγουσα ὅτι Οὕτω μοι πεποίηκεν ὁ Κύριος ἐν ἡμέραις αἷς ἐπεῖδεν ἀφελεῖν τό ὄνειδός μου ἐν ἀνθρώποις. 26 Ἐν δὲ τῷ μηνὶ τῷ ἕκτῳ ἀπεστάλη ὁ ἄγγελος Γαβριὴλ ἀπὸ τοῦ Θεοῦ εἰς πόλιν τῆς Γαλιλαίας, ᾗ ὄνομα Ναζαρὲτ, 27 πρὸς παρθένον μεμνηστευμένην ἀνδρὶ, ᾧ ὄνομα Ἰωσὴφ, ἐξ οἴκου Δαυῒδ, καὶ τὸ ὄνομα τῆς παρθένου Μαριάμ. 28 καὶ εἰσελθὼν ὁ ἄγγελος πρὸς αὐτὴν εἶπε· Χαῖρε, κεχαριτωμένη· ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξίν. 29 ἡ δὲ ἰδοῦσα διεταράχθη ἐπὶ τῷ λόγῳ αὐτοῦ, καὶ διελογίζετο ποταπὸς εἴη ὁ ἀσπασμὸς οὗτος. 30 καὶ εἶπεν ὁ ἄγγελος αὐτῇ· Μὴ φοβοῦ, Μαριάμ· εὗρες γὰρ χάριν παρὰ τῷ Θεῷ. 31 καὶ ἰδοὺ συλλήψῃ ἐν γαστρὶ καὶ τέξῃ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν. 32 οὗτος ἔσται μέγας καὶ υἱὸς ὑψίστου κληθήσεται, καὶ δώσει αὐτῷ Κύριος ὁ Θεὸς τὸν θρόνον Δαυῒδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, 33 καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν οἶκον Ἰακὼβ εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος. 34 εἶπε δὲ Μαριὰμ πρὸς τὸν ἄγγελον· Πῶς ἔσται μοι τοῦτο, ἐπεὶ ἄνδρα οὐ γινώσκω; 35 καὶ ἀποκριθεὶς ὁ ἄγγελος εἶπεν αὐτῇ· Πνεῦμα ἅγιον ἐπελεύσεται ἐπὶ σέ καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοι· διὸ καὶ τὸ γεννώμενον ἅγιον κληθήσεται υἱὸς Θεοῦ. 36 καὶ ἰδοὺ Ἐλισάβετ ἡ συγγενὴς σου καὶ αὐτὴ συνεληφυῖα υἱὸν ἐν γήρει αὐτῆς, καὶ οὗτος μὴν ἕκτος ἐστὶν αὐτῇ τῇ καλουμένῃ στείρᾳ· 37 ὅτι οὐκ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ πᾶν ῥῆμα. 38 εἶπεν δὲ Μαριάμ· Ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου· γένοιτό μοι κατὰ τὸ ῥῆμά σου. καὶ ἀπῆλθεν ἀπ’ αὐτῆς ὁ ἄγγελος.

Η Εορτή του Ευαγγελισμού

Από Οι Θεομητορικές Εορτές στη Λατρεία της Εκκλησίας,

Εκδ. ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήνα 2002

 

 

 

 

1. Η δημιουργία της εορτής

Η εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στις 25 Μαρτίου είναι η μόνη θεομητορική, τα γεγονότα της οποίας μαρτυρούνται από βιβλικό κείμενο, το Λκ. A’, 26-38(1), συγχρόνως δε από την απόκρυφη πηγή του Πρωτευαγγελίου του Ιακώβου(2). Δύο παραμέτρους της εορτής θα προσπαθήσουμε αρχικώς να διερευνήσουμε: την εποχή συστάσεώς της και την αιτία καθορισμού της στις 25 Μαρτίου.

(i) Η εποχή συστάσεως

Ο Ευαγγελισμός(3) αποτελεί το σωτηριώδες γεγονός της αναγγελίας και συλλήψεως του Κυρίου. Είναι σφάλμα να ταυτίζουμε το γεγονός αυτό με την εορτή. Η διήγηση του κατά Λουκάν είναι παρούσα στα αρχαιότερα Σύμβολα της πίστεως (ήδη από το 2ο αι.), καθώς και στις παλαιοχριστιανικές παραδόσεις, σε εποχή όμως κατά την οποία δεν υφίσταται εορτή του Ευαγγελισμού(4). Αποτελεί, άλλωστε, κανόνα της ιστορίας των εορτών η ύπαρξη ενός ιερού γεγονότος στη συνείδηση της Εκκλησίας χωρίς να συνοδεύεται εξ αρχής από την εορτολογική θεσμοθέτηση.

Σύνηθες, επίσης, φαινόμενο στην εορτολογία αποτελεί το γεγονός προελεύσεως μιας εορτής από την ύπαρξη ναού σχετικού με τα γεγονότα της εορτής. Γνωρίζουμε ότι η αγ. Ελένη είχε ανεγείρει βασιλική στη Ναζαρέτ, εκεί όπου κατά την παράδοση βρισκόταν ο οίκος στον οποίο πραγματοποιήθηκε ο Ευαγγελισμός(5). Είναι προφανές ότι περί το ναό αυτό θα είχε διαμορφωθεί κάποια τιμή προς τη Θεοτόκο και το γεγονός του Ευαγγελισμού, η οποία όμως δε θα συνιστούσε θεσμοθετημένη ημερολογιακώς εορτή, οπωσδήποτε δε η ύπαρξή της θα εξαντλείτο στα όρια της πόλεως. Αν όχι για τον συγκεκριμένο τόπο, φαίνεται πάντως ότι στη Ναζαρέτ υφίστατο τιμή της Θεοτόκου, όπως απέδειξαν οι ανασκαφές στα θεμέλια της βυζαντινής βασιλικής, όπου ανακαλύφθηκε στήλη επί της οποίας ήσαν χαραγμένες οι λέξεις «χαίρε Μαρία»(6) .

Εφόσον οι εξελίξεις αυτές επισυμβαίνουν διαρκούντος του 4ου αι., το ενδιαφέρον μας στρέφεται προς τη μοναδική πηγή του τέλους του 4ου αι, στην οποία καταγράφονται εορτές των Ιεροσολύμων και, ευρύτερον, της χριστιανικής Παλαιστίνης: το «Οδοιπορικό της Αιθερίας».Η προσκυνήτρια Αιθερία καταγράφει αναλυτικότατα εορτές και ακολουθίες. Εάν η περί τη βασιλική της Ναζαρέτ τιμή της Θεοτόκου είχε θεσμοθετηθεί ημερολογιακώς, η Αιθερία θα αναφερόταν οπωσδήποτε. Όπως, όμως, προαναφέρθηκε στα πλαίσια μελέτης προηγούμενων θεομητορικών εορτών, από τη διήγηση της Αιθερίας ελλείπει το τμήμα της προ των Χριστουγέννων περιόδου. Θα μπορούσε να υπάρχει κατά το εν λόγω τμήμα κάποια εορτή τιμής της συλλήψεως του Κυρίου; Σε παρόμοια υποψία μας εισάγει ο Θεόδωρος Πέτρας, ο οποίος βιογραφώντας περί το 530 Θεοδόσιο τον Κοινοβιάρχη αναφέρει ότι, κατά περίοδον, άπαξ του ενιαυτού, της Θεοτόκου μνήμην επιτελούμεν’(7), αναφερόμενος εμμέσως σε Κυριακή προ των Χριστουγέννων(8). Η μαρτυρία αυτή οδήγησε κάποιους να υποστηρίξουν -όχι χωρίς ερείσματα- ότι η εορτή του Ευαγγελισμού, ως τιμή του γεγονότος της συλλήψεως του Χριστού, ήταν συνυφασμένη με τη Γέννησή του, προφανώς δε η από του 4ου αι και εκ της βασιλικής της Ναζαρέτ προελθούσα τιμή της Θεοτόκου θα πρέπει να συνυφαίνεται με την εορτή των Χριστουγέννων(9), χωρίς όμως να γνωρίζουμε την ακριβή επιτέλεσή της (εάν δηλαδή ετελείτο προ ή μετά τα Χριστούγεννα). Μελετώντας τις εορτές στην Εκκλησία της Αντιοχείας μετά τον 4ο αι., ο A. Baumstark αποδεικνύει ότι εκεί υφίστατο εορτή του Ευαγγελισμού προ των Χριστουγέννων(10). Η Αντιόχεια εδέχετο την άμεση επίδραση από τα Ιεροσόλυμα ως προς τη Λατρεία. Θα ήταν, επομένως, απολύτως νόμιμο να συμπεράνουμε ότι ο παλαιότερος εορτασμός του Ευαγγελισμού στο περιβάλλον της Παλαιστίνης τοποθετείται κατά την προ των Χριστουγέννων περίοδο. Ο Μ. Jugie απέδειξε ότι το ίδιο ίσχυε στις αρχές του 5ου αι. στην Κωνσταντινούπολη(11), ενώ το ίδιο διαπιστώνουμε σε μεταγενέστερα εορτολόγια της Δύσεως (όπως το Μοζαραβικό και το Αμβροσιανό), σύμφωνα με τα οποία η εορτή του Ευαγγελισμού τοποθετείται στις 18 Δεκεμβρίου(12).

Περί του θέματος εορτασμού του Ευαγγελισμού κατά την προ των Χριστουγέννων περίοδο θα πρέπει να αξιολογηθούν δύο από τις αρχαιότερες θεομητορικές Ομιλίες εκκλησιαστικών συγγραφέων, αμφότερες του 5ου αι.: πρόκειται περί της Ομιλίας «Εις την αγίαν Μαρίαν την Θεοτόκον» του ιεροσολυμίτη πρεσβυτέρου Χρυσίππου(13) (+πρώτο ήμισυ 5ου αι.) καθώς και περί της αντιστοίχου «Εις την αγίαν Μαρίαν την Θεοτόκον και εις την αγίαν του Χριστού Γέννησιν» του Θεοδότου Αγκύρας (+438-446)(14) εν λόγω Θεόδοτος υπήρξε εξέχον μέλος της Γ’ Οικουμενικής Συνόδου(15), επομένως εκ των Πατέρων οι οποίοι αγωνίσθηκαν για την περί Θεοτόκου ορθόδοξη διδασκαλία. Στην Ομιλία του μας προϊδεάζει ήδη από τον τίτλο περί συνάφειας κάποιων γεγονότων περί την «αγία Μαρία» (επεξηγεί σαφώς ότι πρόκειται περί των γεγονότων του Ευαγγελισμού (16) και του γεγονότος της Γεννήσεως του Χριστού. Χωρίς, επομένως, να παρέχει πληροφορίες για ιδιαίτερη εορτή του Ευαγγελισμού, υποδηλώνει ότι τα δύο γεγονότα (Ευαγγελισμός και Χριστούγεννα) εορτάζονταν με χρονική εγγύτητα.

Αλλά και ο Χρύσιππος συνδέει τον εορτασμό του Ευαγγελισμού με τα Χριστούγεννα, τα οποία θεωρεί ως τον κατάλληλο χρόνο συνάφειας με τα γεγονότα του Ευαγγελισμού(17). Μαζί με το Θεόδοτο Αγκύρας απηχούν την παλαιά παράδοση περί εορτασμού του Ευαγγελισμού σε συνάφεια με την εορτή της Γεννήσεως του Κυρίου. Η σύλληψη του Χριστού (Ευαγγελισμός) και

Η Γέννησή του ευρίσκοντο στο σύνδεσμο δύο αλληλοδιαδόχων γεγονότων. Και ενώ η λογική θα ετοποθετούσε τη σύλληψη εννέα μήνες προ της Γεννήσεως, αυτό φαίνεται ότι δεν ίσχυσε κατά τα πρώτα στάδια επιτελέσεως της εορτής, αλλά απετέλεσε μεταγενέστερη εορτολογική παράμετρο.

Τα συμπεράσματα περί ενός εορτασμού του Ευαγγελισμού κατά την προ των Χριστουγέννων περίοδο διαρκούντος του 4ου και 5ου αι. αμφισβήτησε ο Dom Cabrol. Παρατηρώντας την αναφορά του «Οδοιπορικού της Αιθερίας» (τέλη 4ου αι.) σε τέλεση Λειτουργίας στη Βηθλεέμ -και συγκεκριμένως στο σπήλαιο της Γεννήσεως- κατά τον εορτασμό της Αναλήψεως, διετύπωσε την άποψη ότι πρόκειται περί συνεορτασμού του Ευαγγελισμού, μη μαρτυρούμενου κατά τρόπο άμεσο υπό της Αιθερίας(18). Το συμπέρασμα του Cabrol στερείται τεκμηριώσεως, πολύ περισσότερο εφόσον η Αιθερία δεν συνηθίζει να αποκρύπτει εορτές και ακολουθίες οι οποίες υφίσταντο. Πουθενά, άλλωστε, κατά τους 4ο και 5ο αι. δεν μαρτυρείται εορτασμός του Ευαγγελισμού την περίοδο της ανοίξεως (περίπου τότε τοποθετείται η εορτή της Αναλήψεως), παρά μόνο στην εορτολογική παράδοση της Αρμενικής Εκκλησίας, σύμφωνα με την οποία η εορτή του Ευαγγελισμού ονομάζεται «Αβεδούκ» και τελείται στις 7 Απριλίου, εννέα μήνες δηλαδή προ των Θεοφανίων (ημερομηνίας εορτασμού της Γεννήσεως του Χριστού κατά την αρμενική παράδοση)(19).

Μικρή σύνοψη όλων των παραπάνω: μετά την ανέγερση ναού στη Ναζαρέτ από την αγ.Ελένη ενεργοποιείται η τιμή του γεγονότος του Ευαγγελισμού, χωρίς όμως να υπάρχει ακόμα συγκεκριμένος κατ’ έτος εορτασμός. Από τις αρχές του 5ου αι. υπάρχουν ενδείξεις ότι παρόμοιος εορτασμός συνδυάζεται με την εορτή των Χριστουγέννων, χωρίς όμως πάλι να γίνεται λόγος «expressis verbis» περί εορτής του Ευαγγελισμού. Ο 51ος κανόνας της συνόδου της Λαοδικείας (4ος αι.) απαγορεύει την κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή τέλεση θείας Λειτουργίας σε ημέρες εορτών, εκτός Σαββάτου και Κυριακής(20). Στις εορτές αυτές, όμως, δεν γίνεται μνεία του Ευαγγελισμού, γεγονός ευνόητο περί του 4ου αι. Σε αναλόγου περιεχομένου, όμως, κανόνα, τον 52ο της εν Τρούλλω (692) καθορίζεται ότι «κατά την ημέρα του Ευαγγελισμού δεν τελείται Λειτουργία των Προηγιασμένων»(21).

Στο χρονικό διάστημα μεταξύ των δύο Συνόδων (Λαοδικείας και εν Τρούλλω) θεσμοθετείται η εορτή του Ευαγγελισμού, εφόσον τον 4ο αι. δεν αναφέρεται κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, ενώ τον 7ο αι. υφίσταται. Η εορτή, επομένως, είναι μεταγενέστερη του 4ου αι., γι’αυτό και θεωρούνται ως μη γνήσιες οι περί Ευαγγελισμού Ομιλίες προγενεστέρων συγγραφέων, όπως Γρηγορίου του Θαυματουργού (3ος αι.) και Μ. Αθανασίου (4ος αι.)(22). Πόσο περισσότερο συγκεκριμένοι μπορούμε να γίνουμε ως προς την εποχή της θεσμοθετήσεως;

Θα θέλαμε να συμμεριστούμε τη βεβαιότητα του Β. Στεφανίδη όταν γράφει ότι, «η εορτή του Ευαγγελισμού απαντά κατά την 6η εκατονταετηρίδα στην Ανατολή, ιδρυθείσα πιθανώς εν Μικρά Ασία, σύμφωνα με το σχετικό εγκώμιο του Αβραάμ Εφέσου»(23). Ο Αβράμιος Εφέσου γράφει περί το 530-550, αφήνοντας να εννοηθεί ότι προ αυτού δεν υπάρχει κάποιος συγγραφέας περί της εορτής του Ευαγγελισμού(24). Ο Αβράμιος, όμως, έζησε στα Ιεροσόλυμα, όπου και εξεφώνησε τη σχετική Ομιλία του στον Ευαγγελισμό (θα αποτελέσει παρακάτω αντικείμενο μελέτης). Η μαρτυρία του είναι από τις πρώτες περί της εορτής(25), χωρίς όμως να αποδεικνύεται ότι «ιδρύθηκε από αυτόν», κατά την έκφραση του Β. Στεφανίδη. Η εορτή του Ευαγγελισμού δεν μπορεί να έχει συγκεκριμένο ιδρυτή σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή, εφόσον κατά τα φαινόμενα υπήρξε αποτέλεσμα «ιστορικών διεργασιών». Ο Αβράμιος Εφέσου, άλλωστε, αναφέρεται σε εορτή του Ευαγγελισμού, αλλά όχι σε συγκεκριμένη ημερομηνία. Μήπως, επομένως, απηχεί ακόμα την παράδοση του 5ου αι. περί εορτασμού του Ευαγγελισμού προ της περιόδου των Χριστουγέννων;

Η σαφής μαρτυρία -και συγχρόνως η πρώτη χρονολογικώς- περί εορτασμού του Ευαγγελισμού την 25η Μαρτίου παρέχεται από το «Πασχάλιο χρονικό» (624), στο οποίο παρέχεται η πληροφορία ότι η εορτή «συνεστήθη την 25η Μαρτίου υπό των αγίων Πατέρων»(26). Είναι αδύνατον να καθορισθεί επακριβώς το ποιοι είναι οι μνημονευόμενοι «άγιοι Πατέρες». Προφανώς η αναφορά δεν γίνεται σε Πατέρες κάποιας Οικουμενικής Συνόδου. Γι’ αυτό είναι ορθότερη η παρατήρηση του Δ. Μωραΐτη -σε σχέση με την του Β. Στεφανίδη- ότι υπήρξε σταδιακή διαμόρφωση της εορτής από τα μέσα του 5ου αι.(27), γεγονός το οποίο δικαιολογεί τη μαρτυρία του «Χρονικού» περί συστάσεως της εορτής από ποικίλους εκκλησιαστικούς άνδρες. Εάν στα δεδομένα αυτά προσθέσουμε την παρατήρηση του Καλογήρου, ότι «η εορτή του Ευαγγελισμού σχετίζεται με την εκ του περιεχομένου αυτής προέλευση του Ακάθιστου Ύμνου, διά της αναπτύξεως του σχετικού κοντακίου του Ρωμανού Μελωδού»(28), θέση την οποία επιβεβαιώνει η εξειδικευμένη μελέτη του Fletcher(29), θα πρέπει να δεχθούμε την θεσμοθέτηση της εορτής κατά την 25η Μαρτίου στο μεταίχμιο 6ου-7ου αι.

 

 

 

(ii) Η ημερομηνία της 25ης Μαρτίου

Είναι αξιοσημείωτο ότι, όταν η εορτή του Ευαγγελισμού εμφανίζεται στη Ρώμη περί τον 7ο αι.(30), λαμβάνει τον τίτλο «Annunciatio Domini» («αναγγελία του Κυρίου»)(31). Ο τίτλος αυτός είναι ενδεικτικός του περιεχομένου της εορτής, ότι δηλαδή εορτάζεται η σύλληψη του Κυρίου, η αναγγελία της μετά εννεάμηνο Γεννήσεως του.

Επισημάναμε την παραπάνω διάσταση διότι αποτελεί την αιτία καθορισμού της 25ης Μαρτίου ως ημερομηνίας εορτασμού του Ευαγγελισμού. Εύλογο είναι, επομένως, ένα πρώτο συμπέρασμα ότι, μετά τον κατά τα τέλη του 4ου αι καθορισμό των Χριστουγέννων την 25η Δεκεμβρίου υπολογίσθηκε η κατά εννέα μήνες ενωρίτερον σύλληψις του Κυρίου, δηλαδή ο Ευαγγελισμός. Ουδόλως, επομένως, εκπλησσόμαστε από την μαρτυρία του Αυγουστίνου στις αρχές του 5ου αι. ότι ο εορτασμός του Ευαγγελισμού ετελείτο στις 8 Απριλίου του Ιουλιανού ημερολογίου (25η Μαρτίου του Γρηγοριανού)(32). Αντιλαμβανόμαστε ότι ο ημερολογιακός καθορισμός είχε αρχίσει να παγιώνεται, ενώ ακόμα δεν είχε διαδοθεί ο εορτασμός(33). Φαίνεται ότι υφίστανται, τελικώς, τρία στάδια διαμορφώσεως της εορτής: η παλαιοχριστιανική τιμή προς τη Θεοτόκο και τα γεγονότα της ζωής της (επομένως και προς το γεγονός του Ευαγγελισμού, ιδίως μετά την ανέγερση του ναού στη Ναζαρέτ από την αγ. Ελένη), ο καθορισμός της 25ης Μαρτίου ως ημέρας συλλήψεως του Κυρίου, εννέα μήνες προ της κατά τον 4ο αι. καθορισθείσας στις 25 Δεκεμβρίου Γεννήσεως του Κυρίου και, τέλος, η οριστική θεσμοθέτηση και διάδοση της εορτής στα τέλη του 6ου-αρχές του 7ου αι.

Μία άλλη ερμηνευτική της 25ης Μαρτίου παράδοση είναι το θέμα της συλλήψεως του Προδρόμου. Ο πατέρας του Προδρόμου, ο Ζαχαρίας, εισήλθε στα άγια των αγίων κατά την εορτή της σκηνοπηγίας. Ήταν τότε η μοναδική περίσταση εισόδου στα άδυτα του ναού, τούτο δε συνέβαινε κατά μήνα Οκτώβριο. Εφόσον, επομένως, η σύλληψη του Προδρόμου επισυμβαίνει κατά μήνα Οκτώβριο, ο δε Πρόδρομος είναι έξι μήνες μεγαλύτερος του Χριστού, το γεγονός του Ευαγγελισμού τοποθετείται κατά μήνα Μάρτιο(34). Ο Αβράμιος Εφέσου (6ος αι.) σημειώνει ότι, κατά τα τέλη του Σεπτεμβρίου πραγματοποιείτο στο ναό των Ιεροσολύμων «εναλλαγή εφημερίας», για τον λόγο δε αυτό ο Ζαχαρίας ευρίσκετο στα άγια των αγίων. Ο Αβράμιος σχολιάζει τη φράση του αγγέλου προς τη Θεοτόκο κατά τον Ευαγγελισμό «Και ούτος μην έκτος εστίν αυτή τη καλούμενη στείρα» (αφορά στην Ελισάβετ), καταλήγοντας: «Αρίθμησαν ουν φιλομαθέστατε, εκ του οκτωβρίου μηνός άχρι του Μαρτίου και αυτού, και ευρήσεις των εξ μηνών τον χρόνον συμπεραιούμενον»(35).

Ας σημειωθούν δύο ακόμα ερμηνείες: (α) Σύμφωνα με απόκρυφη παράδοση, ο Κύριος απέθανε την 25η Μαρτίου, επειδή δε υπήρχε η παράδοση περί «τελείου βίου» του Κυρίου (δηλαδή περί του ό,τι απέθανε την ημέρα κατά την οποία συνελήφθη), καθορίσθηκε η 25η Μαρτίου και ως ημερομηνία της συλλήψεως(36). (β) Κάποια άλλη απόκρυφη παράδοση εθεωρούσε την 25η Μαρτίου ως την πρώτη ημέρα του κόσμου. Συνέπεια του γεγονότος αυτού ήταν η θεώρηση της συλλήψεως του Κυρίου ως συμπίπτουσα με την πρώτη αυτή ημέρα ολόκληρης της δημιουργίας(37). Στα τέλη του 6ου αι., ο Αναστάσιος Αντιοχείας σημειώνει ότι, η περίοδος αυτή του τέλους του Μαρτίου είναι χαρακτηριστική της αναγεννήσεως της φύσεως, προσθέτει δε ότι κατά την περίοδο αυτή ο Θεός εδημιούργησε τον κόσμο. Γι’ αυτό, καταλήγει ο Αναστάσιος, ο Θεός συλλαμβάνεται στη μήτρα της Θεοτόκου την ημερομηνία αυτή, ως δεύτερος Αδάμ λαμβάνων σάρκα την ίδια εποχή με τον πρώτο Αδάμ(38).

2. Οι περί της εορτής μαρτυρίες εκ των πανηγυρικών ή εγκωμιαστικών Όμιλιών

(i) Το εορτολογικό περιεχόμενο του Ευαγγελισμού

Η βιβλική διήγηση περί του Ευαγγελισμού (Λκ. 1, 26-38) καταγράφει τα γεγονότα με την ακόλουθη σειρά: (α) Ο άγγελος Γαβριήλ εμφανίζεται στην Παρθένο Μαρία στον τόπο διαμονής της ως αρραβωνιασμένης με τον Ιωσήφ (στη Ναζαρέτ της Γαλιλαίας), κατά τον έκτο μήνα εγκυμοσύνης της Ελισάβετ, μητέρας του Προδρόμου, (β) Ο Γαβριήλ απευθύνει χαιρετισμό προς τη Θεοτόκο, η οποία ταράζεται και προσπαθεί να ερμηνεύσει την αιτία του χαιρετισμού, (γ) Ο Γαβριήλ αναγγέλλει τα της Γεννήσεως του Κυρίου, (δ) Στην αμφιβολία της Παρθένου περί των εξαγγελιών, ο Γαβριήλ επισημαίνει ότι η εξαγγελόμενη σύλληψη του Κυρίου θα πραγματοποιηθεί δια της επελεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Πληροφορεί, επίσης, τη Θεοτόκο περί της εγκυμοσύνης της συγγενούς της Ελισάβετ, (ε) Η Θεοτόκος συγκατατίθεται στα εξαγγελόμενα.

Η περί Ευαγγελισμού διήγηση του Πρωτευαγγελίου εμφανίζει ορισμένες παραλλαγές σε σχέση με τη βιβλική: (α) Η Θεοτόκος ευρίσκεται εκτός της οικίας για να αντλήσει ύδωρ. Εκεί δέχεται το χαιρετισμό του αγγέλου, τον οποίο όμως δεν βλέπει. Έντρομη από την άγνωστη φωνή, επιστρέφει στην οικία και συνεχίζει το εργόχειρό της. (β) Ο άγγελος εμφανίζεται, την καθησυχάζει και της αναγγέλλει τη σύλληψη του Σωτήρος. (γ) Στην απορία της Θεοτόκου περί της πραγματοποιήσεως των εξαγγελομένων(39), ο άγγελος απαντά ότι όλα θα πραγματοποιηθούν με την επέλευση του αγίου Πνεύματος. (δ) Η Θεοτόκος συγκατατίθεται στις εξαγγελίες.

Ορισμένοι από τους εγκωμιάζοντες το γεγονός του Ευαγγελισμού εκκλησιαστικούς συγγραφείς διασώζουν τη λιτή διήγηση τόσον του κατά Λουκάν, όσον και του «Πρωτευαγγελίου». Ο Βασίλειος Σελευκείας (+458) σε ένα από τα αρχαιότερα κείμενα περί της εορτής του Ευαγγελισμού(40), καταγράφει τα γεγονότα του χαιρετισμού του αγγέλου, της αμφιβολίας της Θεοτόκου και του καθησυχασμού της από τον άγγελο(41). Από τη βιβλική διήγηση παραλλάσσει μόνο η εξαγγελία της σαρκώσεως(42). Την ίδια εποχή ο Αντίπατρος Βόστρων (+460) στην ‘Ομιλία του «Εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου»(43) παραθέτει με πιστότητα τη διήγηση του Λουκά, προσθέτοντας περί της ταραχής της Παρθένου όταν άκουσε τον άγγελο, ότι η Παρθένος ταράχθηκε διότι δεν είχε συνηθίσει να δέχεται «ανδρικό ασπασμό»(44). Παρομοίως λιτός ως προς τη διήγηση των γεγονότων είναι ο Αναστάσιος Αντιοχείας στους δύο Λόγους του «Εις τον Ευαγγελισμόν της παναχράντου και Θεοτόκου Μαρίας»(45). Ως προς τη βιβλική και την απόκρυφη διήγηση περί του Ευαγγελισμού, ο Αναστάσιος επιφέρει μία σημαντική προσθήκη: τονίζει ότι «η σάρκωση του Λόγου» επισυμβαίνει κατά τη στιγμή του ασπασμού της Θεοτόκου από τον άγγελο(46). Η επισήμανση αυτή θα επαναληφθεί από μεταγενέστερους συγγραφείς.

Σημαντικότερες είναι οι προσθήκες στη βιβλική διήγηση περί του Ευαγγελισμού, τις οποίες επιφέρει η εκκλησιαστική γραμματεία από του 7ου αι., με πρώτο τον κατά την εποχή εκείνη συγγράψαντα Ησύχιο Ιεροσολύμων(47). Οι καινοτομίες της διηγήσεως του Ησυχίου εστιάζονται στο διάλογο της Θεοτόκου με τον άγγελο: η Παρθένος συγκλονίζεται από τα εξαγγελθέντα και εγκαλεί τον άγγελο διότι εισήλθε στην οικία «μεμνηστευμένης γυναικός», διερωτάται πώς μπορεί να τεκνοποιήσει χωρίς άνδρα και καταλήγει με σαφή αμφισβήτηση (Πώς πιστεύσω σοι προς εμέ κωμωδούντι;)(48). Πρόκειται περί σημαντικής προσθήκης, εφόσον στα λόγια της Παρθένου εκφράζεται η άποψή της ότι ο άγγελος την εμπαίζει. Η αμφισβήτησή της αυτή, βεβαίως, εξαλείφεται στη συνέχεια και μετά από τις διαβεβαιώσεις του αγγέλου περί, δράσεως του Αγίου Πνεύματος.

Ήδη, όμως, οι διηγήσεις περί Ευαγγελισμού έχουν αρχίσει να καινοτομούν ως προς τις αντίστοιχες της Καινής Διαθήκης και του Πρωτευαγγελίου. Ο Ανδρέας Κρήτης (+675) στο λόγο του «Εις τον ευαγγελισμόν της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου»(49) εμφανίζει τον άγγελο να διερωτάται -προ της εξαγγελίας του στη Θεοτόκο- με ποίο τρόπο θα φέρει εις πέρας την αποστολή του(50). Ο προβληματισμός του αγγέλου έγκειται κυρίως στο περιεχόμενο της εξαγγελίας, καθόσον και ο ίδιος θεωρεί ως δυσερμήνευτο μυστήριο την υπό της Παρθένου σύλληψη του Σωτήρος. Οι καινοτομίες της διηγήσεως του Ανδρέα συνεχίζονται με την παράθεση της απόψεως της Θεοτόκου όταν δέχθηκε το χαιρετισμό του αγγέλου: εθεώρησε το φαινόμενο ως «κληδονισμό» (μαγεία)(51). Οι καινοτομίες της εν λόγω διηγήσεως ολοκληρώνονται με την αυστηρή απάντηση του αγγέλου προς τη Θεοτόκο(52) και με την επισήμανση ότι η Παναγία δέχθηκε το χαρμόσυνο άγγελμα «μάλλον τω του ενοικούντος φωτί διαυγασθείσα τον νουν» ότι, δηλαδή, η αποδοχή των λόγων του αγγέλου υπήρξε συνέπεια του θείου φωτισμού)(53).

Οι καινοτομίες της εκκλησιαστικής γραμματείας ως προς την περί Ευαγγελισμού διήγηση σε σχέση με την αντίστοιχη βιβλική και απόκρυφη κορυφώνονται στο Λόγο του Γερμανού Α’ Κωνσταντινουπόλεως (+715) «Εις τον Ευαγγελισμόν της υπεραγίας Θεοτόκου»(54). Καταγράφουμε τα στάδια της διηγήσεως του Γερμανού, ώστε να αξιολογηθούν στο σύνολό τους: (α) Ο άγγελος διαμηνύει στη Θεοτόκο την κύηση του Λυτρωτή, προτρέποντάς την να «οπλισθεί με την παρουσία του Χριστού» (δηλαδή να λάβει δύναμη από τον υπ’αυτής κυοφορούμενο)(55), (β) Η Παρθένος, προφανώς αιφνιδιασμένη, τον παρακαλεί να φύγει από το δωμάτιό της και την πόλη της. (γ) Ο άγγελος απαντά ότι ο Θεός «κατά την αρχαία βουλή του» θέλησε να σώσει τον άνθρωπο και καταλήγει με την έκφραση του παραπόνου του (ΤΙ λοιπόν τον εμόν ου προσδέχη ασπασμόν η κεχαριτωμένη;)(56). (δ) Η Θεοτόκος του απαντά ότι φοβήθηκε μήπως την πλανήσει με τo «αξιογράφιστον κάλλος» του και με την «του χαρακτήρος αυγηρόν θεωρίαν»(57). (ε) Ο άγγελος απαντά ότι μάλλον ο ίδιος έχει καταπλαγεί από το «θεογράφιστον κάλλος» της Παρθένου(58), (στ) Η Θεοτόκος απαντά, με τη σειρά της, ότι άκουσε «γλώσσαν ην ουκ έγνω» και ότι θα έπρεπε να εκπλήσσεται η ίδια διότι, ενώ είναι μνηστευμένη, συνομιλεί με κάποιον ξένο(59), (ζ) Ο άγγελος την προτρέπει να δεχθεί «αγγελίας χαράν αξιάκουστον»: ότι το «εξ αυτής τεχθησόμενο» θα είναι «Υιός του Υψίστου»(60), (η) Η Θεοτόκος συνεχίζει να εκφράζει το φόβο της ότι ο άγγελος προσπαθεί να την παραπλανήσει όπως κάποτε ο διάβολος την Εύα. Ερωτά τον άγγελο πώς ασπάζεται «κόρη την οποία δεν γνωρίζει εκ των προτέρων». Ο άγγελος απαντά ότι την ασπάσθηκε επειδή «ευαγγελίζεται χαράς ευαγγέλια» και, προσθέτει, ότι η πορφύρα την οποία ύφαινε η Θεοτόκος κατά τη στιγμή του Ευαγγελισμού «προμηνύει το βασιλικό της αξίωμα»(61), (θ) Η Θεοτόκος συνεχίζει να αμφιβάλλει και κατηγορεί τον άγγελο ότι ήλθε να της «εξουθενώσει το παρθενικό αξίωμα» και να «λυπήσει το μνηστήρα της». Τότε ο άγγελος την προτρέπει να απευθυνθεί στους συγγενείς της, το Ζαχαρία και την Ελισάβετ, ώστε να πληροφορηθεί κάποια πράγματα τα οποία θα την διαφωτίσουν. Η Θεοτόκος επιμένει ότι φοβάται την κακή φήμη της «αταξίας», η οποία θα πλήξει το «ευγενέστατο και άμεπτο ζεύγος» των γονέων της Ιωακείμ και Άννας»(62), (ι) Ο άγγελος της απαντά ότι θα αντιληφθεί τα πάντα όταν πραγματοποιηθούν τα εξαγγελόμενα. Η Θεοτόκος, όμως, εκφράζει και πάλι την απορία της περί του πώς θα υποδεχθεί στη μήτρα της τον «άγιον Ιησοΰ»(63). (ία) Ο άγγελος της απαντά ότι τούτο θα πραγματοποιηθεί διότι η ίδια έχει ήδη επιλεγεί ως «βασιλική καθέδρα»(64), (ιβ) Συνεχίζεται η ένσταση της Θεοτόκου: «Πώς το υπέρ ήλιον φως εκείνο και αψηλάφητον ψηλαφίσει σαρξ πηλίνη; Αμήχανα κηρύττεις, νεανίσκε, ευαγγέλια. Ο άγγελος την επιτιμά για τη δυσπιστία της και δηλώνει ότι δεν είναι εκείνος ο οποίος επλάνησε την Εύα(65) (ιγ) Η Παρθένος δικαιολογείται ότι δεν μπορεί να δεχθεί τον «τοιούτον ευαγγελισμόν» επειδή φοβείται την «πολυσχημάτιστον όψιν» του αγγέλου και δυσπιστεί προς τα «πολυθαύμαστα ρήματα». Ο άγγελος, όμως, της απαντά ότι για τα «ρήματα» αυτά θα μακαρίζεται από ολόκληρη τη γη. Η Θεοτόκος διερωτάται πώς θα πραγματοποιηθούν όλα τα εξαγγελόμενα εφόσον τυγχάνει «παρθένος αθαλάμευτος»(66). (ιδ) Ο άγγελος ανακοινώνει τη γέννηση του Ιωάννη από τη συγγενή της Παρθένου, την Ελισάβετ, η οποία ευρίσκεται σε ηλικία γήρατος. Η Θεοτόκος διερωτάται και πάλι εάν πρόκειται περί αγγέλου ή περί ανθρώπου, ο δε άγγελος της αποκαλύπτει ότι είναι ο Γαβριήλ και ότι τον έχει ξαναδεί στα άγια των αγίων του ναού, όταν της έφερνε τροφή(67). (ιέ) Η Θεοτόκος και πάλι ενίσταται: δεν μπορεί «κατά μόνας» να συνομιλεί με κάποιον άγνωστο εφόσον έχει μνηστήρα «σώφρονα» και «άγιο». Τότε ο άγγελος ανακοινώνει ότι η Παρθένος θα γεννήσει τον «Βασιλέα των Βασιλέων»(68). (ιστ) Η Παρθένος αρχίζει να αποδέχεται την αλήθεια των εξαγγελομένων, εκφράζει όμως το φόβο ότι θα κριθεί «έκδοτος» από τον Ιωσήφ(69), (ιζ) Ο άγγελος διακηρύσσει το σεβασμό του προς τη Θεοτόκο ως μέλλουσα μητέρα του Κυρίου. Η Θεοτόκος, όμως, συνεχίζει να αντιτείνει ότι ο άγγελος την πλησίασε ως «παιδίσκη» και όχι ως βασίλισσα. Τότε ο άγγελος ανακοινώνει το επιτελεσθέν θαύμα: «την ώρα κατά την οποία ομιλούσες», «ο βασιλεύς της δόξης ενώκησε εν τη ση βασιλίδι»(70) (ιη) Εδώ τίθεται υπό του Γερμανού η βιβλική στιχομυθία (Πώς εσται μοι τούτο…/Πνεύμα άγιον επελεύσεται…)(71). (ιθ) Ο άγγελος την προτρέπει να αποβάλει «την άπιστο γνώμη» και επαναλαμβάνει ότι, ήδη κατά τη διάρκεια του διαλόγου των η «κοιλία της βαστάζει όγκο». Η Θεοτόκος εκφράζει φόβο περί ενός «καρπού εκ ρίζης αλλοτρίας» από αυτόν του Δαβίδ, από όπου κατάγεται(72), (κ) Ο άγγελος την διαβεβαιώνει ότι θα γεννήσει το σωτήρα του κόσμου. Η Θεοτόκος απαντά ότι τα ευαγγελιζόμενα είναι παράδοξα ακόμα και για τους ίδιους τους αγγέλους(73) (κα) Ο άγγελος διακηρύσσει ότι όλα θα επιτελεστούν «ουκ εκ θελήματος σαρκός, αλλ’ εκ θελήματος Θεού». Η Παρθένος διερωτάται περί του ποιος θα πληροφορήσει περί όλων αυτών τον Ιωσήφ. Ο άγγελος δεν απαντά στο ερώτημα, αλλά συνεχίζει το μακαρισμό της Θεοτόκου(74), (κβ) Η Θεοτόκος συνεχίζει να διερωτάται: «Πώς Χριστόν, το φως του κόσμου εναγκαλίσομαι»; Ο άγγελος συνεχίζει τους μακαρισμούς του, ενώ εκείνη φοβάται την αντίδραση του Ιωσήφ και σκέπτεται να καταφύγει στον οίκο του συγγενούς της Ζαχαρία(75), (κγ) Ο άγγελος συνεχίζει τους μακαρισμούς χωρίς να απαντά στη Θεοτόκο. Εκείνη φαίνεται φοβισμένη ενώπιον των γεγονότων: «Και παρθένος λοιπόν τυγχάνουσα, πώς εγώ μήτηρ ακούσω του παιδός μου»; Ο άγγελος τότε απαντά ότι «ο Ύψιστος δεν βρήκε άλλη για μητέρα»(76), (κδ) Η Θεοτόκος, τότε, μακαρίζει το Θεό, ενώ ο άγγελος την εξυμνεί εκ νέου. Ο διάλογος κατακλείεται με τη γνωστή φράση εκ της βιβλικής διηγήσεως (Ιδού η δούλη Κυρίου…)(77).

Ένα πρώτο αξιοσημείωτο θέμα στη διήγηση του Γερμανού είναι η αμφιβολία της Θεοτόκου απέναντι τόσο στην παρουσία του αγγέλου, όσο και στα υπ’ αυτού εξαγγελόμενα. Η Παρθένος, μάλιστα, υποπτεύεται τον άγγελο για τα χειρότερα: ότι ήλθε να απειλήσει την παρθενία της ή να την πλανήσει όπως την Εύα (τον θεωρεί δηλαδή ως δαίμονα, αν και θαυμάζει το «αξιογράφιστο κάλλος» του προσώπου του). Η καχυποψία της Παρθένου σχετίζεται και με τα εξαγγελθέντα, τα οποία η Θεοτόκος χαρακτηρίζει «ανερμήνευτη γλώσσα». Ο φόβος της Παρθένου εκφράζεται σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια του διαλόγου της με τον άγγελο: φοβείται ότι το επιφαινόμενο σκάνδαλο θα αμαυρώσει την καλή φήμη των γονέων της, διερωτάται που θα καταφύγει όταν θα γνωστοποιηθεί η κύησή της και δεν μετριάζει την αμφιβολία της ούτε όταν ο Γαβριήλ της υπενθυμίζει την παλαιότερη «γνωριμία» τους κατά την παραμονή της Θεοτόκου στα άγια των αγίων του ναού. Στους φόβους αυτούς ο άγγελος απαντά διά των εξαγγελιών περί της σαρκώσεως του Σωτήρος αλλά και δια της εξυμνήσεως του προσώπου της Θεοτόκου (είναι χαρακτηριστικό ότι αυτή η εξύμνηση αποτελεί -σε κάποιες περιπτώσεις- την απάντηση του αγγέλου στα αγωνιώδη ερωτήματα της Θεοτόκου).

Εκ του υπό του Γερμανού καταγραφομένου διαλόγου της Θεοτόκου με τον άγγελο πρέπει να εξαρθούν δύο ακόμα καινοτομίες σε σχέση με την προηγούμενη εκκλησιαστική γραμματεία: ο τονισμός της πραγματοποιήσεως της σαρκώσεως κατά τη διάρκεια του διαλόγου και η διακήρυξη του αγγέλου ότι ο «Ύψιστος» δεν βρήκε άλλη αξιότερη για μητέρα του από τη Μαρία. Όλα αυτά τα στοιχεία εγείρουν το ερώτημα περί των πηγών της διηγήσεως του Γερμανού. Ποια είναι η (άγνωστη) παράδοση, την οποία επεξεργάζεται; Διότι, ακόμα και εάν αποδώσουμε ένα τμήμα της διηγήσεώς του στη συγγραφική του έμπνευση(78), υφίστανται όμως στοιχεία τα οποία πρέπει να έχουν παλαιότερη βάση. Αν και δεν υπάρχει βεβαία απάντηση στο ερώτημα περί των πηγών του Γερμανού, είναι όμως σαφές ότι η διήγησή του δεν αποτελεί μυθοπλασία. Φαίνεται ότι η περί της Θεοτόκου θεολογική παράδοση ήταν πολύ καλά γνωστή στο Γερμανό, ο οποίος την εντάσσει στη στιχομυθία της Παρθένου με τον άγγελο. Εδώ, ακριβώς, έγκειται η ικανότητα του συγγραφέα, στο γεγονός ότι ανακεφαλαιώνει τη Μαριολογία της Εκκλησίας κατά τρόπο λογοτεχνικό και χαρίεντα.

Οι μεταγενέστεροι του Γερμανού εκκλησιαστικοί συγγραφείς επαναλαμβάνουν τη διάσταση του φόβου της Θεοτόκου έναντι των υπό του αγγέλου εξαγγελομένων. Ο Ιωάννης Γεωμέτρης (10ος αι.) σε Λόγο του στον Ευαγγελισμό(79) αναφέρει ότι η Θεοτόκος «έτρεμε τη θεία ομιλία» (τα λόγια του αγγέλου) και αισθανόταν ως «πορνική»(!) και «άτοπη» τη συνομιλία ενός «ανδρός» με μία κόρη(80). Εξαιρετικός μαρτυρείται ο φόβος της Παρθένου και από το Γρηγόριο Παλαμά(81), ενώ το ίδιο μαρτυρείται στη διήγηση του μοναχού Ιακώβου (+1099), η οποία όμως περιέχει και άλλες αξιομνημόνευτες πτυχές(82):

Σύμφωνα με την εν λόγω διήγηση, ο «το απόρρητον οικονομών Δεσπότης» απηύθυνε εντολή προς τον Γαβριήλ να αναγγείλει τα περί σαρκώσεως του Σωτήρος στην «εκλελεγμένη» προς τούτο Παρθένο(83). Στο σημείο αυτό η διήγηση του Ιακώβου εμφανίζει μοναδική καινοτομία σε σχέση με τις υπόλοιπες: εμφανίζει τον Γαβριήλ να προβληματίζεται περί του τρόπου, με τον οποίο θα απευθυνθεί στη Θεοτόκο, μάλιστα δε να «σκέπτεται εν εαυτώ» περί του πρακτέου, καθώς εισήρχετο «ασχημάτιστος» (αόρατος) στην οικία του Ιωσήφ(84). Ο Γαβριήλ εμφανίζεται στην Παρθένο ενώ εκείνη ευρίσκεται εκτός της οικίας της(85). Εκείνη, τότε, καταλαμβάνεται από φόβο και «υποχωρεί προς την οικία της» ενώ «τα μέλη της τρέμουν από φόβο». Ο Γαβριήλ, τότε, λαμβάνει μορφή ανθρώπου και χαιρετίζει τη Θεοτόκο(86). Το κείμενο σημειώνει ότι «ασώματος εξηχείτο φωνή• και ο του Θεού ασχημάτιστος Υιός την σωματικήν υπεδύετο φύσιν»(87). Ο φόβος της Παρθένου κορυφώνεται επειδή βλέπει «μορφή ανθρώπινη» να της εξαγγέλει μηνύματα υπερανθρώπινα(88). Η καινοτομία της διηγήσεως του Ιακώβου κορυφώνεται στην προσωρινή άρνηση της Θεοτόκου να αποδεχθεί τα εξαγγελόμενα, επειδή νομίζει ότι καλείται να ανταλλάξει την παρθενία της με την κυοφορία ενός τέκνου(89). Ακόμα και όταν ο άγγελος την διαβεβαιώνει ότι όλα θα συντελεσθούν δια του Αγίου Πνεύματος, εκείνη επιμένει ότι «της είναι απηγορευμένο να έλθει εις κοινωνία με άνδρα»(90) (όπερ σημαίνει ότι δεν πείθεται ή δεν αντελήφθη τους λόγους του αγγέλου). Φαίνεται, όμως, ότι η αμφιβολία έχει αρχίσει να σχετικοποιείται και να συνοψίζεται στο εκφραζόμενο δίλημμα της Παρθένου: «Και το πιστεύειν επίφοβον, και το διαπιστείν επικίνδυνον»(91). Οι καινοτομίες της διηγήσεως του Ιακώβου ολοκληρώνονται διά της πληροφορίας ότι, μετά την τελική συγκατάθεση της Θεοτόκου στα εξαγγελόμενα, οι «νοερές δυνάμεις», ο «ουρανός», οι «νεφέλες» και «σύμπας ο κόσμος» εχάρησαν «σφόδρα»(92).

Ολίγον προγενέστερη της διηγήσεως του Ιακώβου, μία άλλη διήγηση περί Ευαγγελισμού επιφέρει κάποιες καινοτομίες και περιπλέκει τα γεγονότα: πρόκειται περί της διηγήσεως του μοναχούυ Επιφανίου (+1015). Σύμφωνα με την εν λόγω διήγηση, σε ηλικία δώδεκα ετών η Θεοτόκος, ευρισκόμενη ακόμα στο ναό, είδε κατά την ώρα της προσευχής της «ένα φως λαμπρότερο από τον ήλιο» και «άκουσε φωνή προερχόμενη από το θυσιαστήριο: θα γεννήσεις υιό». Η διήγηση επισημαίνει ότι η Θεοτόκος εκράτησε το δράμα αυτό μυστικό και το απεκάλυψε μετά από την Ανάληψη του Κυρίου(93). Η συγκεκριμένη πληροφορία είναι μοναδική στην περί των θεομητορικών εορτών εκκλησιαστική γραμματεία. Δεν πρόκειται, όμως, περί του γεγονότος του Ευαγγελισμού, διότι ο Επιφάνιος παραθέτει το γεγονός σε επόμενα κεφάλαια του έργου του(94), σε μία διήγηση λιτή, μεν, αλλά πλήρως εναρμονισμένη με τις αντίστοιχες της εκκλησιαστικής γραμματείας περί Ευαγγελισμού.

Το συμπέρασμα από τα παραπάνω προδιαγράφει και το τιθέμενο πρόβλημα: στη διήγησή του περί του «βίου της Θεοτόκου» ο Επιφάνιος καταγράφει δύο περιπτώσεις Ευαγγελισμού: την πρώτη στο ναό του Σολομώντος κατά τη διάρκεια της εκεί παραμονής της Παρθένου και τη δεύτερη στο σπίτι του Ιωσήφ στη Ναζαρέτ. Η πρώτη περίπτωση εμφανίζεται μάλλον εισαγωγική: η φωνή η οποία ακούγεται απλώς αναφέρει το γεγονός της Γεννήσεως του Κυρίου, η Θεοτόκος δε αποδέχεται το περιεχόμενο της εξαγγελίας χωρίς σχολιασμό. Στη δεύτερη, όμως, περίπτωση το γεγονός του Ευαγγελισμού μαρτυρείται στη συνήθη μορφή του (εξαγγελία, αμφιβολία της Θεοτόκου και διαβεβαίωση του αγγέλου περί πραγματοποιήσεως των εξαγγελομένων). Η πρώτη περίπτωση, πάντως, είναι πολλαπλώς ακατανόητη, διότι κατά την περίοδο παραμονής της στο ναό η Θεοτόκος εβίωνε την κατάσταση της αφιερώσεως και της παρθενίας• ως εκ τούτου είναι αδύνατον να μην αντέδρασε σε μία λιτή εξαγγελία περί επικείμενης κυοφορίας της. Φαίνεται ότι πρόκειται περί παραδόσεως εξαιρετικά περιορισμένης, την οποία θέλησε να καταγράψει ο μοναχός Επιφάνιος και η οποία δεν διεσώθη λόγω του αντιφατικού χαρακτήρα της.

 

 

 

 

(ii) H σημασία του εορτασμού και τα τελετουργικά στοιχεία της πανηγύρεως

Η άποψη του Μιχαήλ Ψελλού περί της σημασίας της εορτής του Ευαγγελισμού θα πρέπει να θεωρηθεί ως η αντιπροσωπευτικότερη σε σχέση με τις αντίστοιχες της εκκλησιαστικής γραμματείας: «Αρχή δε των θείων εορτών τε και πανηγύρεων η του Ευαγγελίου αγγελία προς την παρθένον και μητέρα του Λόγου της του αγγέλου φωνής»(95). Η εορτή του Ευαγγελισμού αποτελεί «αρχή των εορτών» εφόσον η σωτηρία του ανθρώπου ξεκινά από τη Σάρκωση του Κυρίου. Ο Γερμανός Α’ Κωνσταντινουπόλεως την ονομάζει «εορτή εορτών» και «πανήγυρη πανηγύρεων» της ελπίδος μας, αποκαλεί δε την ημέρα της εορτής ως «εύσημο»(96). Το γεγονός ότι ο Θεός προσέλαβε το «ημέτερον φύραμα» (έλαβε τη σάρκα μας) συνιστά κατά τον Ανδρέα Κρήτης την αιτία της «φαιδρότητας» (χαράς) κατά τον εορτασμό του Ευαγγελισμού(97).

Ο Αναστάσιος Αντιοχείας αναφέρεται στην διά του Ευαγγελισμού «αναγέννηση των πάντων» και στην υπό του δημιουργού Θεού παροχή «τάξεως» στη διασαλευμένη από την αμαρτία δημιουργία. Η παρεχόμενη «τάξη» προέρχεται από την πρόσληψη της ανθρώπινης σάρκας από το Θεό και από την δια της προσλήψεως αυτής θέωσή της(98). Εφόσον η παρακοή του θελήματος του Θεού από τον άνθρωπο επέφερε τη διάσπαση στις σχέσεις ανθρώπου-Θεού-κτίσεως, ο Καβάσιλας τονίζει ότι το γεγονός του Ευαγγελισμού αποτελεί την επαναφορά της ενότητας «σε ένα σχήμα», δηλαδή στην προπτωτική κατάσταση(99). Πρόκειται, κατ’ουσίαν, περί μιας -παράλληλης με την αρχική- δημιουργίας, περί εορτής «συνδρόμου με τη δημιουργία» κατά τη θέση του Ιωάννου Γεωμέτρη(100).

Η λαμπρότητα κατά την επιτέλεση της εορτής συνδυάζεται με τα αισθήματα χαράς εκ μέρους των εορταζόντων. Η γραφίδα του μοναχού Ιακώβου περιγράφει παρόμοιες πτυχές του εορτασμού: «Χαίρω, της χαράς συνευωχούμενος τη αιτία, ης και προ προσώπου μυστικώτερον χορεύων, χαριστηρίους αυτή τους ύμνους επάδω, επιθαλάμιον την ευφροσύνην κροτώ, νυμφικήν την ευφημίαν πλέκω»(101). Το «υπερβάλλον του μυστηρίου» (το μέγεθος του μυστηρίου) της Σαρκώσεως του Κυρίου αποτελεί, κατά τον Ιωάννη Γεωμέτρη αιτία η οποία καθιστά την εορτή «μεγαλοδωρότατη», «χαριέστατη» αλλά και «φρικωδέστατη»(102)

Η σημασία του εορτασμού του Ευαγγελισμού αιτιολογεί την πληροφορία του Δαμασκηνού ότι «πανδημεί επαθροίζονται» οι πιστοί διά την πανήγυρη(103). Αναφέρει, μάλιστα, Ότι οι πιστοί συνάζονται «δίκην μελισσών» και «πληθαίνουν την υμνολογία» προς το εορταζόμενο γεγονός. Ο Δαμασκηνός είναι παραστατικότατος στη διήγησή του όταν μαρτυρεί ότι οι πιστοί συνάζονται «αγεληδόν» στους ναούς και τιμούν τη Θεοτόκο με λαμπρές φωνές («μεγαλοφώνως»)(104). Γι αυτό και η πανήγυρη του Ευαγγελισμού, καταλήγει ο Δαμασκηνός, είναι «λαμπρότερη από τις χρυσαυγείς ακτίνες του ηλίου» και συνιστά «φωτοφόρο δοξολογία» της Παρθένου στην Εκκλησία(105). Πρόκειται περί δοξολογικής πανηγύρεως αντάξιας της «τιμής της βασίλισσας», όπως επισημαίνει ο αυτοκράτορας Λέων ο ΣΤ(106).

Οι παραπάνω μαρτυρίες αποδεικνύουν ότι υφίστατο λαμπρό τελετουργικό κατά την εορτή του Ευαγγελισμού. Παρόμοιο τελετουργικό μαρτυρεϊται κατά το 10 αι. από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο, ο οποίος εκθέτει το τελετουργικό του Μ. Σαββάτου επισημαίνοντας, παραλλήλως, τα κοινά σημεία με την επιτέλεση της εορτής του Ευαγγελισμού(107). Η συγκεκριμένη μαρτυρία επιβεβαιώνει ότι ήδη τον 10 αι. η εορτή όχι μόνο είχε διαδοθεί, αλλά ετελείτο και με την λαμπρότητα με την οποία καταχωρίζεται αργότερα στα έντυπα Μηναία. 

Σημειώσεις

1. Βλ. τις ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις του Raes, «Assomption», σ. 267.

2. . Εκδ. Tischendorf, «Apocrypha», σσ. 21-22. Συνεξέταση των δύο πηγών υπό Cabrol, «Annonciation», στ. 2241-2242.

3. Ο τίτλος αυτός της εορτής δεν είναι ό μόνος, αλλά καλείται επίσης «άγγελισμός» και «χαριτισμός» (βλ. Φουντούλη, «Ευαγγελισμός», στ. 980).

4. Βλ. σχετικώς, Cabrol, «Annonciation», στ. 2242-2243

5 Βλ. Φουντούλη, «Ευαγγελισμός», στ. 980/Cabrol, «Annonciation», στ. 2245-2247.

6. Βλ. σχετικώς εν Martimort, «Eglise en Priere», IV, σ. 146.

7. Πρβλ. Usener, «Theodosius», σ. 38. ;

8. Ο Jugie προσεπάθησε να το αποδείξει, η προσπάθειά του, όμως, θα πρέπει να χαρακτηρισθεί μάλλον ημιτελής (βλ. «fête mariale», σ. 133).

9. Βλ. Kellner, Heortologie, σ. 169/Καλογήρου, «Μαρία», στ. 664.

10. Πρβλ. «Kirchenjahr», σσ. 31-66.

11. Βλ. «Homelies mariales byzantines», εν P. Graffin, «Patrologia Orientalis» 16 (3), 1921, σ. 435.

12. .Βλ. Cabrol, «Annonciation», στ. 2244/Φουντούλη, «Ευαγγελισμός», στ. 981.

13. Έκδ. Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν Ρ. Graffin, «Patrologia Orientalis» 19 (2), 1926, σσ 336-343.

14. Έκδ. Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν Ρ. Graffin, «Patrologia Orientalis» 19(2), 1926, σσ. 318-335.

15. Βλ. Μ. Jugie, όπ.π., σ. 289.

16. Όπ. π.,σσ. 330-331.

17. Εξαίρετος δε τις των υμνούντων εις αυτήν ο παρών καιρός. Εν γαρ δη τούτω και πολλαχού αυτή διαπρεπής επιτελείται πανήγυρις, πάντως επειδή πέπρακταί τι κατά τούτο μυστήριον των πολλών διαφεύγον την αίσθησιν (Εις την αγίαν Μαρίαν την Θεοτόκον, 1, σ. 336).

18. Βλ. Cabrol, «Eglises de Jerusalem», σσ 122-123.

19. Φουντούλη, «Ευαγγελισμός», στ. 981.

20. Πρβλ. Γ.Α. Ράλλη-Μ. Ποτλή, «Σύνταγμα των θείων και Ιερών κανόνων», τόμ. Γ’, Αθήναι 1853, σσ. 218-219.:

21. Πρβλ. Ράλλη-Ποτλή, τόμ. Β’, Αθήναι 1852, σσ. 427-428.

22. Βλ. σχετικώς εν Cabrol, «Annonciation»,στ. 2243.

23. Πρβλ. «Ιστορία», σ. 317.

24. Ο Jugie θέτει τη συγκεκριμένη μαρτυρία του Αβραμίου κυριολεκτικώς «στο μικροσκόπιο» της έρευνας («fête mariale», σ. 130).

25. Βλ. Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν Ρ. Graffin, «Patrologia» Orientalis» 16 (3), 1921, σα 437,439. 26. Εν ταύτη τοίνυν τη ημέρα, λέγω δε τη κε’ του κατά Ρωμαίους Μαρτίου μηνός, παραλαβούσα από των θεοφόρων διδασκάλων εορτάζει τον ευαγγελισμόν της αγίας Δεσποίνης ημών ενδόξου Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας η του Θεού καθολική και αποστολική Εκκλησία (PG 92, 488C/Παρόμοια μαρτυρία εν 1001Α-Β). Περί της μαρτυρίας αυτής, βλ. Vailhé, «annonciation», σ. 140/Duchesne, «Origines», σ. 278/Aubineau, «Hésychius», σ.185.

27. «Θεομητορικαί εορταί», στ. 275-276.

28. Πρβλ. «Μαρία», στ. 664.

29. «Early Byzantine Hymns», σσ. 53-65.

30. Η αρχαιότερη μαρτυρία εορτασμού είναι επί εποχής του πάπα Σέργιου (687-701), ο οποίος ήταν συριακής καταγωγής και κατέγραψε το τελετουργικό της εορτής στο Liber Pontificalis (εκδ. Duchesne, «Liber Pontificalis»I, σ. 371,376).

31. Βλ. Jounel, «culte des Saints», σ. 229.

32, Sicut a majoribus traditum suscipiens Ecclesiae custodit auctoritas, octavo enim kalendas Aprilis conceptus creditur, quo et passus (De Trinitate, IV, 5, PL 42, 894). Τη μαρτυρία του Αυγουστίνου αναλύει περισσότερο ο Raes («Assomption», σ. 267).

33. Βλ. Fletcher, «March 25th», σσ. 30-34.

34. Βλ. περισσότερα περί του σκεπτικού αυτού από τον Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν Ρ. Grafin, «Patrologia Orientalis» 16 (3), 1921, σ. 436.

35. «Λόγος εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου»,έκδ. Μ. Jugie, «Homélies mariales byzantines», εν Ρ. Graffin, «Patrologia Orientalis» 16 (3), 1921, σσ. 443-444.

36. Βλ. περί της θεωρίας αυτής εν Cabrol, «Annunciation», στ. 247-248.

37. Βλ. Φουντούλη, «Ευαγγελισμός», στ. 981.

38. Ει ταύτα ούτως έχει, αρχήν του ορωμένου κόσμου, την εικόνα του μαρτίον μηνός καταλαμβάνομεν είναι. Το γαρ γεννώμενον, εν τη καλλίστη των ωρών έδει γενέσθαι πάντως• καλλίστη δέ των ωρών εστίν, η του έαρος, ως αύτη μαρτυρεί η αίσθησις. Ορώμεν γαρ πάντα προς πληθυσμόν και αύξησιν τότε κινούμενα, το πρώτον αιδούμενα προστάγματα «Αυξάνεσθε, πληθύνεσθε». Ει ουν καλλίστη των ωρών εστίν η εαρινή, άρχεται δε από ισημερίας, εν ή των γεγονότων έργων απήρξατο ό Θεός, τη έκτη ήμερα δημιουργήσας τον άνθρωπον, την του ανθρώπου ποίησιν τη εικάδι και πέμπτη του Μαρτίου μηνός κατειλήφαμεν, έκτη γαρ εστίν από της εικάδος η πέμπτη και εικάς. Τούτων ούτως εχόντων, ποίαν έδει ημέραν κρίναι εαυτώ, προς το συμπλακήναι σαρκί τον εξαρχής πεπτωκότα τον άνθρωπον; Ει γαρ δια την ημών σωτηρίαν εκών εδουλευσε σαρκί και γεννήσει, και πάθεσι τοις ημετέροις, ίνα ημάς ελευθερώσει υπό της αμαρτίας κατεχομένους. Εν τη αυτή ημέρα έπρεπεν άρξασθαι της συμπήξεως, εν η και ημείς της γενέσεως. Δεύτερος γαρ Αδάμ εχρημάτισε, πάντα τα του πρώτου, πλην αμαρτίας μόνης, καταδεξάμενος. Ειδέ πάντα, τι τούτο παρεώρα, τον καιρόν της αυτού περί ημών σοφής οικονομίας αληθώς όντ’άξιον; Τότε γαρ έδει αναπλασθήναι τον ημαρτηκότα, ότε επλάσθη (Λόγος Β’, Εις τον Ευαγγελισμόν της Πανάχραντου και Θεοτόκου Μαρίας, PG 89,1384Α-Β).

39. Η αμφιβολία αυτή της Θεοτόκου είναι κοινή τόσο στη διήγηση του Λουκά, όσο και στην του Πρωτευαγγελίου. Παράλληλη μελέτη των δύο κειμένων επί του συγκεκριμένου σημείου, βλ. Quecke, «Lkl, 34-Protoevangelium», σσ. 499-520.

40. Λόγος ΛΘ’, «Εις τον Ευαγγελισμόν της παναγίας Θεοτόκου», PG 85, 425C-452B.

41. E’,444A-C.

42. «Ουκ εξ ανδρικής παιδοσπορίας γεννήσεται η σύλληψις, αλλ’ η του αγίου Πνεύματος επιφοίτησις, και η της δυνάμεως του Ύψίστου επισκίασις ταύτην εργάζεται (Ε’, 444D).

43. PG 85,1775D-1792C.

44. Δ’, 1777C-D.

45. PG 89,1376C-1385C/1385C-1389B.

46. «Άμα τε τω ασπασμώ, ο Λόγος σαρξ εγένετο, αναπλάττων το πλάσμα, ο έφθειρεν η αμαρτία τοις του πονηροϋ λόγοις συνεισελθούσα (1384C). Πρβλ. και 1388C.

47. «Εις την αγίαν Μαρίαν την Θεοτόκον, PG 93,1453Α-1467Β.

48.1453C-D.

49. PG 97, 881Β-913Α.

50. 892C.

51.901Β.

52. ΤΙ τοιαύτα λέγεις, ω πανολβία; Τι τοιαύτα προβάλλη ρήματα; Εγώ ουρανόθεν ήλθον, κομίζων σοι το καινοπρεπές της συλλήψεως (908Β).

53. 910C

54. PG 320C-340A.

55. 321C-D.

56. 321D.

57. 321D-324A.

58. 324Α.

59. 324Α.

60. 324Β.

61. 324Β.

62. 324C.

63. 324D.

64. 324D-325A.

65. 325Α.

66. 325Β.

67. 325B-C.

68. 325C-D.

69. 325D-328A.

70. 328Α-Β.

71. 328Β.

72. 328C.

73. 328C-D.

74. 328D-329A. Σε άλλο σημείο του Λόγου του, ο Γερμανός εμφανίζει τη Θεοτόκο να πληροφορεί η ϊδια τον Ιωσήφ περί των γεγονότων (336Α).

75. 329Α-Β.

76. 329B-C.

77. 329C-D.

78. Στο θέμα των εμπνευσμένων προσθηκών υπό των εκκλησιαστικών συγγραφέων κάποιων στοιχείων επί της βιβλικής παραδόσεως της εορτής αναφέρεται ο C. Andronikof με τις ακόλουθες παρατηρήσεις: «Les texts suivent le recit evangelique (Lc 1, 26-38) et la tradition. Leurs auteurs les ont ornes d’ arabesques verbales et d’ exclamations, caracteristiques du lyrisme par l’histoire sainte et la theologie, sans divorce entre la vision mystique et l’intellectualisme» (Sens des fetes, σ. 74).

79. Λόγος προσφωνητικός ή χαριστήριος εις τον Ευαγγελισμόν της Υπεραγίας Θεοτόκου, PG 106, 812Α-848Α.

80. ΙΓ, 821Α-Β.

81. Ομιλία ΙΑ’ εις τον Ευαγγελισμόν της πανυπεράγνου Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας, 9, ΕΠΕ 72,1985, σ. 386.

82. Οι μαρτυρίες αντλούνται από το Λόγο του Ιακώβου «Εις τον ευαγγελισμόν της υπεραγίας Θεοτόκου, εκλεγείς από των θείων γραφών (PG 127,632Α-660Α).

83.Οι λόγοι του Θεού προς τον Γαβριήλ αποτελούν ενδιαφέρον κείμενο: (επιλέγουμε) «Άγγελε, ω δορυφόρε της εμής εξουσίας, τω πατρικώ βουλήματι καθυπούργησον… Εύρον, ω Γαβριήλ, ην εις τούτο προ πασών γενεών εξελεξάμην, ην τω της οικονομίας Λόγω προώρισα… Ίσθι, τοίνυν, λειτουργήσων τω παραδόξω (Ε’, 633D-636C).

84. ΣΓ, 637Α-Β/Ζ’, 637B-C.

85. Ο Ιάκωβος επαναλαμβάνει την παράδοση ότι, κατά την πρώτη εμφάνιση του αγγέλου, η Παρθένος ευρίσκετο «επί την πηγήν», εξαίροντας μάλιστα τον υπάρχοντα συμβολισμό, ότι η «πηγή ήταν σύμβολο του μυστηρίου της σαρκώσεως και εξεικόνιζε το αθάνατο νερό». Εκεί, σύμφωνα με τον Ιάκωβο, απευθύνθηκε προς την Παρθένο ο άγγελος, «χωρίς ακόμα να είναι ορατός» (Θ’, 640C).

86. Θ’, 640C-D.

87. Ι, 641Α. Την ίδια με το μοναχό Ιάκωβο εποχή ο Μιχαήλ Ψελλός (+!079) σημειώνει ότι, με τη φωνή του αρχαγγέλου «συνδεδρόμηκεν» (συντελέσθηκε) η σάρκωση του Κυρίου «Λόγος εις τον χαιρετισμόν» 3, έκδ. Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν Ρ. Graffin, «Patrologia Orientalis»16 (3), 1921, σ. 519 (33-35)].

88. IB’, 644C.

89. ΙΔ’, 645Β-648Α.

90. ΙΣΤ, 648D.

91. ΙΣΤ. 649C

92. ΙΘ’,653Α.

93. «Περί τον βίου της Θεοτόκου», στ’, PG 120,193Β.

94. Θ’, 196Ο-Γ, 197Β.

95. Λόγος εις τον χαιρετισμόν , 1, έκδ. Μ. Jugie, «Homelies mariales byzantines», εν P. Graffin, «Patrologia Orientalis» 19 (3), 1921, σ.517(5-8).

96. Λόγος εις τον Ευαγγελισμόν της υπεραγίας Θεοτόκου», PG 98, 320C 321Α.

97. Λόγος εις τον Εύαγγελισμόν της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου, PG 97, 884C.

98. Ταύτην άγομεν εορτήν και πανήγυριν, της μεν αγίας και σεμνής ταύτης Παρθένου ευαγγελισμόν, παντός δε του κόσμου γενέσιον•ότι πάντα εις τάξιν μετεποιήθη- και κόσμον η πριν ακοσμία εδέξατο, ότι δι’ ημάς γέγονε καθ’ ημάς ο πλάσας ημάς, άνακαινίζων την παλαιωθεΐσαν αυτόν και φθαρεΐσαν εικόνα, και άναμορφών αυτήν εις κάλλους περιονσίαν, μο-νονουχι βοών προς ημάς. Επειδή σήμερον πλασθέντες άπερρύητε, και προς θάνατον κατεσύρητε, σήμερον δι υμάς ό πλάστης πλάττομαι, ίνα μου τη σαρκι ταύτη, τη νυν πλαττομένη, προς την προτέραν επαναγάγω ζωήν δι’αυτό συμπλεκόμενος τω θανάτω και θανάτων αυτόν, ωσπερ ην άξιον (Λόγος Β’ εις τον Ευαγγελισμόν της Παναχράντου και Θεοτόκου Μαρίας». PG 89,1384D-1385A).

99. «Αλλ’ εστίν ως αληθώς πανήγυρις τα παρόντα. Πάντων μεν χαράς εφ’ ενί σχήματι συνιόντων, μιας δε φαιδρότητας δια πάντων αφικνουμένης• του δημιουργού, των δημιουργημάτων απάντων, αυτής της του δημιουργού μητρός, ή και φύσεως ημίν και συλλόγων και πανηγύρεων αυτόν ειργάσατο κοινωνόν (Εις τον Ευαγγελισμόν της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας», 1, έκδ. Νέλλα, «Θεομήτωρ», σ.120).

100. «Λόγος προσφωνητικός ή χαριστήριος εις τον Ευαγγελισμόν της υπεραγίας Θεοτόκου», ΛΑ, PG 106, 841Α.

101. «Εις τον Ευαγγελισμόν της Θεοτόκου, εκλεγείς από των θείων Γραφών», A, PG 127, 632Β.

102. Λόγος προσφωνητικός…, ΛΑ’, PG 106, 840C.

103. «Εις τον Ευαγγελισμόν της ύπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου» PG 96, 648C.

104. Όπ.π., 660C.

105. Όπ.π., 648Β και 660C.

106. Εις τον Ευαγγελισμόν, ότε χαρά ευαγγελίσθη Παρθένος, και η αρά κατελήθη», PG 107, 25D.

107. Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου,«Έκθεσις Βασιλείου Τάξεως», PG112,204A-208A.